Budget 2024: কেন্দ্ৰীয় বাজেট কি? সংজ্ঞা আৰু প্ৰকাৰৰ লগতে জানক কি আছে বাজেটৰ গুৰুত্ব

কেন্দ্ৰীয় বিত্তমন্ত্ৰী নিৰ্মলা সীতাৰমণে ২৩ জুলাইত বাজেট দাখিল কৰিব। যেতিয়াই আমি “বাজেট” শব্দটো শুনিবলৈ পাওঁ, তেতিয়াই চৰকাৰে প্ৰতি বছৰে দাখিল কৰা বাজেটখনলৈ মনত পৰে। বাজেটৰ জৰিয়তে আমি জানিবলৈ চেষ্টা কৰোঁ যে কোনবোৰ বস্তুৰ ওপৰত চৰকাৰে আগন্তুক বিত্তীয় বৰ্ষৰ বাবে কৰ বৃদ্ধি কৰি দাম বৃদ্ধি কৰিছে আৰু কোনবোৰ বস্তুৰ ওপৰত ৰাজসাহায্যৰ জৰিয়তে বা আন কোনো ধৰণেৰে দাম সামান্য হ্ৰাস কৰি সাধাৰণ জনতাক সকাহ দিয়া হৈছে।

কিন্তু সংবিধানত এবাৰো ‘বাজেট’ৰ উল্লেখ নাই। সংবিধানৰ ১১২ নং অনুচ্ছেদত ইয়াক ‘বাৰ্ষিক বিত্তীয় বিৱৰণী’ বুলি নামকৰণ কৰা হৈছে। এই বিবৃতিত চৰকাৰে গোটেই বছৰটোৰ আনুমানিক ব্যয় আৰু আয়ৰ সবিশেষ দাঙি ধৰে।

কিন্তু বাজেটৰ অৰ্থ কি আৰু কিমান প্ৰকাৰৰ আছে জানেনে?

বাজেটৰ অৰ্থ কি?

বাজেট ইংৰাজী বাজেট শব্দৰ পৰা আহিছে। এই শব্দৰ অৰ্থ হৈছে প্ৰশাসনৰ আৰ্থিক অৱস্থা। কিন্তু বাজেট শব্দটোৰ উৎপত্তি হৈছে, ইয়াৰ অৰ্থ আন কিবা। আচলতে বাজেট ফৰাচী শব্দ Bougette ৰ পৰাই উদ্ভৱ হৈছে। আনহাতে Bougette Bouge ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে, যাৰ অৰ্থ হৈছে চামৰাৰ ব্ৰীফকেছ।

বাজেট হ’ল চৰকাৰৰ এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ বাবে আয়-ব্যয়ৰ হিচাপ, অৰ্থাৎ বাজেটত কোৱা হয় যে টকা ক’ৰ পৰা চৰকাৰলৈ আহিল আৰু ক’লৈ গ’ল। বাজেট ভাষণত বিত্ত মন্ত্ৰীয়ে সমগ্ৰ দেশক কয় বিত্তীয় বৰ্ষত কোনবোৰ উৎসৰ পৰা ধন লাভ কৰিব আৰু কোনবোৰ বস্তুত খৰচ হ’ব।

বাজেটৰ গুৰুত্ব

বাজেটে আপোনাক বিত্তীয় লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰাত আৰু সেইবোৰৰ বাবে সঞ্চয় কৰাত সহায় কৰে – সেয়া গৃহ ঋণৰ বাবে ডাউন পেমেণ্ট সঞ্চয় কৰা হওঁক, শিশুৰ শিক্ষাৰ বাবে হওঁক বা ব্যৱসায় আৰম্ভ কৰাৰ পৰিকল্পনা হওঁক। বাজেটে আপোনাক আপোনাৰ ধন অপ্ৰয়োজনীয় ব্যয়ৰ পৰা গুৰুত্বপূৰ্ণ লক্ষ্যলৈ সলনি কৰাত সহায় কৰিব পাৰে।

কিয় প্ৰতি বছৰে বাজেট প্ৰস্তুত কৰে চৰকাৰে?

চৰকাৰে প্ৰতি বছৰে বাজেট প্ৰস্তুত কৰি দুটা কাম কৰে-

১) অহা বিত্তীয় বৰ্ষত দেশৰ বিভিন্ন খণ্ডত (যেনে উদ্যোগ, উৎপাদন, শিক্ষা, স্বাস্থ্য, পৰিবহণ ইত্যাদি) কৰিবলগীয়া বিভিন্ন ধৰণৰ উন্নয়নমূলক কামৰ বাবে হ’বলগীয়া খৰচৰ আনুমানিক হিচাপৰ বাবে।

২) পৰৱৰ্তী বিত্তীয় বৰ্ষৰ আনুমানিক ব্যয় পূৰণৰ বাবে ধনৰ ব্যৱস্থা কৰাৰ উপযুক্ত ব্যৱস্থা (যেনে কিছুমান বস্তুৰ ওপৰত নতুন কৰ আৰোপ কৰা বা বৃদ্ধি কৰা বা যিকোনো সামগ্ৰী বা সেৱাৰ ওপৰত ইতিমধ্যে প্ৰদান কৰা কৰ বৃদ্ধি কৰা ৰাজসাহায্য হ্ৰাস কৰা বা নিৰ্মূল কৰা)।

অৰ্থাৎ সহজ ভাষাত ক’বলৈ গ’লে চৰকাৰে সিদ্ধান্ত লয় যে আগন্তুক বছৰত দেশৰ উন্নয়নৰ লগত জড়িত কি কি কথাই অগ্ৰাধিকাৰত খৰচ কৰিব লাগিব আৰু সেই খৰচৰ বাবে কেনেকৈ ধনৰ ব্যৱস্থা কৰিব। আয় আৰু ব্যয়ৰ এই সবিশেষৰ নাম বাজেট আৰু প্ৰতিটো বাজেট নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ বাবে তৈয়াৰ কৰা হয়।

বাজেটৰ প্ৰকাৰ

মূলতঃ পাঁচ প্ৰকাৰৰ বাজেট আছে, যিবোৰ হ’ল-

১/ পৰম্পৰাগত বা সাধাৰণ বাজেট : বৰ্তমানৰ “আম বাজেট”ৰ প্ৰাৰম্ভিক ৰূপটোক “পৰম্পৰাগত বাজেট” বুলি কোৱা হয়। সাধাৰণ বাজেটৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে “বিধান” আৰু “কাৰ্যবাহী”ৰ ওপৰত “বিত্তীয় নিয়ন্ত্ৰণ” স্থাপন কৰা । এই বাজেটত চৰকাৰৰ আয়-ব্যয়ৰ হিচাপ কৰা হয়।

গতিকে এই ধৰণৰ বাজেটৰ উদ্দেশ্য আছিল চৰকাৰী ব্যয় নিয়ন্ত্ৰণ কৰি উন্নয়নমূলক কাম-কাজ ৰূপায়ণ কৰা আৰু দ্ৰুত উন্নয়ন সাধন কৰা নহয়। সেইবাবে পৰম্পৰাগত বাজেটৰ ধাৰণাটোৱে স্বাধীন ভাৰতৰ সমস্যা সমাধান কৰি উন্নয়নৰ লক্ষ্যত উপনীত হোৱাত ব্যৰ্থ হ’ল। ফলত ভাৰতত “Performance Budget”ৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু গুৰুত্ব মানি লোৱা হৈছে আৰু ইয়াক পৰম্পৰাগত বাজেটৰ “পৰিপূৰক” হিচাপে প্ৰৱৰ্তন কৰা হৈছে।

২) Performance Budget : যিকোনো কামৰ ফলাফল বিবেচনা কৰি তৈয়াৰ কৰা বাজেটক “Performance Budget” বোলা হয়। বিশ্বৰ প্ৰথম “Performance Budget” আৰম্ভ হৈছিল আমেৰিকাত ৷

১৯৪৯ চনত আমেৰিকাত প্ৰশাসনিক সংস্কাৰৰ বাবে “হপাৰ কমিছন” গঠন কৰা হৈছিল । এই আয়োগৰ পৰামৰ্শৰ ভিত্তিত আমেৰিকাত “Performance Budget” আৰম্ভ কৰা হৈছিল। “পাৰফৰমেন্স বাজেট”ত চৰকাৰে জনকল্যাণৰ বাবে কি কৰিছে? কিমান কৰি আছে? কি মূল্যত কৰি আছে?, এই ধৰণৰ সকলো কাম অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। ভাৰতত “Performance Budget”ক Achievement Budget বা Accomplishment Budget বুলিও কোৱা হয়।

৩/ Zero Based Budget : ভাৰতত এই বাজেট গ্ৰহণ কৰাৰ মূল দুটা কাৰণ আছে:

১.  দেশৰ বাজেটত অবিৰত ঘাটি

২.  Performance Budget ব্যৱস্থা সফলতাৰে ৰূপায়ণ কৰাত ব্যৰ্থ হোৱা

শূন্য ভিত্তিক বাজেটত পূৰ্বৰ বিত্তীয় বৰ্ষত কৰা ব্যয়ৰ কথা বিবেচনা কৰা নহয় আৰু পূৰ্বৰ বিত্তীয় বৰ্ষৰ ব্যয়ও ভৱিষ্যত বছৰৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা নহয়। বৰঞ্চ এই বাজেটত ব্যয় হ’ব লাগে নে নহয় সেইটোৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হয়, অৰ্থাৎ ব্যয় বৃদ্ধি বা হ্ৰাস কৰাৰ পৰিৱৰ্তে ব্যয় হ’ব লাগে নে নহয় সেইটো বিবেচনা কৰা হয়।

শূন্য ভিত্তিক বাজেটত প্ৰতিটো কাম “শূন্য ভিত্তিত” নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়, অৰ্থাৎ পুৰণি ব্যয়ৰ ভিত্তিত নতুন ব্যয় নিৰ্ধাৰণ কৰা নহয়, কিন্তু প্ৰতিটো কামৰ বাবে এটা নতুন নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়। এই বাজেটক “sun set budget ” বুলিও কোৱা হয় , অৰ্থাৎ বিত্তীয় বৰ্ষ শেষ হোৱাৰ আগতে প্ৰতিটো বিভাগে শূন্য ভিত্তিক বাজেট দাখিল কৰিব লাগে, য’ত বিভাগটোৰ প্ৰতিটো কামৰ হিচাপ লোৱা হয় |

ভাৰতত বাজেট দাখিলৰ প্ৰক্ৰিয়া কি?

“পিটাৰ এ পেয়াৰ”ক শূন্য-ভিত্তিক বাজেটৰ উৎপত্তিকাৰী বুলি গণ্য কৰা হয় , যিয়ে ১৯৭০ চনত ইয়াক প্ৰস্তাৱ কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাটো প্ৰথমবাৰৰ বাবে ১৯৭৩ চনত আমেৰিকাৰ জৰ্জিয়া ৰাজ্যৰ বাজেটত তেতিয়াৰ গৱৰ্ণৰ “জিমি কাৰ্টাৰে” ব্যৱহাৰ কৰিছিল । পিছলৈ ১৯৭৯ চনত আমেৰিকাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় বাজেটতো এই ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হয় ।

ভাৰতত শূন্য ভিত্তিক বাজেট প্ৰস্তুত কৰাটো এটা আগশাৰীৰ গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠান “বৈজ্ঞানিক আৰু উদ্যোগিক গৱেষণা পৰিষদ”ৰ দ্বাৰা আৰম্ভ কৰা হৈছিল আৰু কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ১৯৮৭-৮৮ চনৰ বাজেটত এই ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিছিল ।

ফলাফলমুখী বাজেটঃ প্ৰতি বছৰে ভাৰতত বৃহৎ সংখ্যক উন্নয়ন সম্পৰ্কীয় আঁচনি আৰম্ভ কৰা হয়, যেনে- এম এনৰেগা, এন আৰ এইচ এম, মধ্য দিনৰ আহাৰ আঁচনি, প্ৰধানমন্ত্ৰী গ্ৰাম সদক যোজনা, ডিজিটেল ইণ্ডিয়া, প্ৰধানমন্ত্ৰী কৌশল বিকাশ আঁচনি ইত্যাদি। এই আঁচনিসমূহত প্ৰতি বছৰে বিপুল পৰিমাণৰ ধন ব্যয় কৰা হয়। কিন্তু, এই আঁচনিসমূহে নিজৰ লক্ষ্যত উপনীত হোৱাত কিমানখিনি সফলতা লাভ কৰিছিল তাৰ মূল্যায়নৰ বাবে আমাৰ দেশত কোনো নিৰ্দিষ্ট মাপকাঠি নিৰ্ধাৰণ কৰা হোৱা নাই। বহু সময়ত বাকী থকা প্ৰকল্পৰ বাবে খৰচ বহুগুণে বৃদ্ধি পায়।

গতিকে এই অভাৱসমূহ দূৰ কৰিবলৈ ভাৰতত প্ৰথমবাৰৰ বাবে ২০০৫ চনত “আউটকাম বাজেট” প্ৰৱৰ্তন কৰা হয় , যাৰ অধীনত সাধাৰণ বাজেটত আবণ্টিত ধন বিভিন্ন মন্ত্ৰালয় আৰু বিভাগে কেনেদৰে ব্যৱহাৰ কৰে তাৰ সবিশেষ দিয়াটো প্ৰয়োজনীয় হৈ পৰে।

ফলাফলমুখী বাজেটে সকলো মন্ত্ৰালয় আৰু বিভাগৰ কাম-কাজৰ বাবে এক মাপকাঠী হিচাপে কাম কৰে, যিয়ে সেৱা, উৎপাদন প্ৰক্ৰিয়া, কাৰ্যসূচী আৰু ফলাফলৰ মূল্যায়ন আৰু অধিক উন্নত কৰাত সহায় কৰে।

লিংগ বাজেট: যিকোনো বাজেটতে মহিলা আৰু শিশু কল্যাণৰ সৈতে জড়িত সেই সকলোবোৰ আঁচনি আৰু কাৰ্যসূচীৰ বাবে হোৱা ব্যয়ক লিংগ বাজেট বুলি গণ্য কৰা হয়। লিংগ বাজেটৰ জৰিয়তে চৰকাৰে মহিলাৰ উন্নয়ন, কল্যাণ আৰু সৱলীকৰণৰ সৈতে জড়িত আঁচনি আৰু কাৰ্যসূচীৰ বাবে প্ৰতি বছৰে নিৰ্দিষ্ট পৰিমাণৰ ব্যৱস্থা নিশ্চিত কৰাৰ ব্যৱস্থা কৰে।

ভাৰতত বাজেট প্ৰস্তুতৰ ক্ষেত্ৰত কেনেধৰণৰ গোপনীয়তা বজাই ৰখা হয়?

ভাৰতত বাজেট নিৰ্মাণৰ প্ৰক্ৰিয়াটো অতি গোপন পদ্ধতিৰে সম্পূৰ্ণ হয়। ইয়াত বাজেট বনোৱাৰ এমাহ আগতে বিত্ত মন্ত্ৰালয়ক সংবাদ মাধ্যমৰ পৰা আঁতৰাই ৰখা হয়, যাতে বাজেটৰ সৈতে জড়িত যিকোনো তথ্য বাজেটৰ আগতেও বাহিৰলৈ নাহে । কাৰণ এনে হ’লে দেশৰ অৰ্থনীতিৰ ক্ষতি হ’ব পাৰে।

বাজেট বনোৱাৰ সময়ত গ্ৰহণ কৰিবলগীয়া সম্পূৰ্ণ নিৰাপত্তাৰ ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে এতিয়া আহক

বাজেট সম্পৰ্কীয় নথিপত্ৰ ছপা প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ হোৱাৰ ঠিক আগতে উত্তৰ ব্লকত এক বৃহৎ ‘হালৱা অনুষ্ঠান’ৰ আয়োজন কৰা হয় ৷ এই অনুষ্ঠানত বিত্ত মন্ত্ৰীয়ে বাজেটৰ সৈতে জড়িত সকলো মন্ত্ৰী আৰু বিষয়াৰ মাজত হালৱা বিতৰণ কৰে। এই অনুষ্ঠানৰ পিছত বাজেট প্ৰস্তুতিৰ সৈতে জড়িত সকলো চৰকাৰী বিষয়াক মোবাইল বা ইণ্টাৰনেট নথকা এটা অচিনাকি কোঠাত আবদ্ধ কৰি ৰখা হয় ৷ বিত্তমন্ত্ৰী বাজেট দাখিলৰ বাবে সাজু নোহোৱালৈকে সেই কোঠাৰ পৰা এই বিষয়াসকল ওলাই নাহে।

বাজেট প্ৰস্তুত প্ৰক্ৰিয়াত কিমানজন লোক জড়িত ?​​​​

বাজেট প্ৰস্তুতৰ সমগ্ৰ প্ৰক্ৰিয়াটো অতি গোপন পদ্ধতিৰে সম্পন্ন কৰা হয়। বাজেট বনোৱাৰ লগত জড়িত লোকসকলৰ নামো প্ৰকাশ কৰা হোৱা নাই। বাজেট প্ৰস্তুত কৰিবলৈ বিত্ত মন্ত্ৰালয়ৰ উত্তৰ ব্লকৰ এটা গোপন স্থানত প্ৰায় ১০০ জনীয়া এটা দলক পুংখানুপুংখ তদন্তৰ অন্তত ৰখা হয়।

কেনেধৰণৰ নিৰাপত্তাৰ ব্যৱস্থা আছে ?​​​

সাধাৰণ বাজেট প্ৰস্তুত কৰাৰ সময়ত বিষয়া/কৰ্মচাৰীক ৭ দিনৰ বাবে কোনো গোপন স্থানলৈ প্ৰেৰণ কৰা হয়। এই সময়ছোৱাত বাজেট বনোৱা লোকসকলে ঘৰত মোবাইল ফোন বা আনকি ফোনত কথা পাতিবলৈও অনুমতি দিয়া নহয়, ইণ্টাৰনেট সংযোগো আঁতৰাই দিয়া হয়। ছপাশালত মাত্ৰ এটা ফোন। ইয়াৰ ওপৰত কেৱল ইনকামিং কলৰ সুবিধা আছে, আউটগোয়িং কলৰ সুবিধা নাই। কিন্তু, যদি কোনো বিষয়া/কৰ্মচাৰীয়ে নিজৰ ঘৰত (অতি জৰুৰী পৰিস্থিতিত) ইত্যাদি কথা পাতিব বিচাৰে, তেন্তে তেওঁৰ কথা শুনিবলৈ চোৰাংচোৱা বিভাগৰ এজন ব্যক্তি সদায় তাত উপস্থিত থাকে।