কয়দীৰ সংখ্যা বাঢ়িছে! মুক্তিৰ উশাহ বিচাৰিছে ভাৰতৰ কাৰাগাৰে

ইণ্ডিয়া জাষ্টিচ ৰিপ’ৰ্ট ২০২৫ অনুসৰি ভাৰতৰ আধাতকৈ অধিক কাৰাগাৰত অতিমাত্ৰা ভিৰ দেখা গৈছে । ১৭৬খন কাৰাগাৰত অনুমোদিত ক্ষমতাতকৈ চাৰিগুণ অধিক বন্দী ৰখা হৈছে । দিল্লীৰ তিহাৰ জেল কমপ্লেক্সৰ দুখন কাৰাগাৰত অনুমোদিত ক্ষমতাতকৈ আঠগুণ অধিক কয়দী আছে । প্ৰতিবেদন অনুসৰি জেলত উশাহ ল’ব পৰা ঠাইৰ অভাৱ হৈছে যদিও আণ্ডাৰট্ৰাইলৰ সংখ্যাই অভিলেখ সৃষ্টি কৰিছে । এতিয়া ভাৰতীয় কাৰাগাৰত থকা ৭৬% কয়দী আণ্ডাৰট্ৰাইল ।

মঙলবাৰে (১৫ এপ্ৰিল) প্ৰকাশ পায় ইণ্ডিয়া জাষ্টিচ ৰিপ’ৰ্ট ২০২৫ৰ চতুৰ্থ সংস্কৰণ । ইয়াত ভাৰতীয় ৰাজ্যসমূহৰ ন্যায় প্ৰদান ব্যৱস্থাৰ স্থান নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে । ন্যায় প্ৰদান ব্যৱস্থাৰ চাৰিটা স্তম্ভত ৰাজ্যসমূহক স্থান দিয়া হৈছে- আৰক্ষী, ন্যায়পালিকা, কাৰাগাৰ আৰু আইনী সাহায্য । টাটা ট্ৰাষ্টৰ এক পদক্ষেপ হিচাপে ২০১৯ চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে ইণ্ডিয়া জাষ্টিচ ৰিপৰ্ট (আইজেআৰ) প্ৰকাশ পাইছিল ।

আইজেআৰ ২০২৫ৰ প্ৰতিবেদনে কিছুমান ভাল খবৰো আগবঢ়াইছে, যেনে ২০২২ চনত প্ৰকাশ পোৱা শেষৰখন প্ৰতিবেদনৰ পিছত সকলো ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলত আৰক্ষী বাহিনীত মহিলাৰ সংখ্যা বৃদ্ধি পাইছে । জিলা ন্যায়পালিকাৰ মহিলাৰ সংখ্যা ৩৮% লৈ বৃদ্ধি পাইছে, আৰু এতিয়া সকলো আৰক্ষী থানাত ৭৮% মহিলাৰ হেল্প-ডেস্ক আছে ।

প্ৰতিবেদনত প্ৰকাশ পাইছে যে ভাৰতৰ ১৭৬ খন কাৰাগাৰে ২০০% ভিৰেৰে পৰিচালিত হৈ আছে । ২০খন ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলত ২০%তকৈ অধিক বিচাৰৰ অধীনত থকা লোকক বিগত ১ৰ পৰা ৩ বছৰ ধৰি আটক কৰি ৰখা হৈছে আৰু আৰক্ষীৰ বাজেটত প্ৰশিক্ষণৰ ৰাষ্ট্ৰীয় গড় অংশ মাত্ৰ ১.২৫%।

জেলৰ চৰ্তক প্ৰত্যাৰ্পণৰ সৈতে সংযোগ কৰিলে সৰ্বোচ্চ ন্যায়ালয়ৰ প্ৰাক্তন ন্যায়াধীশে

আইজেআৰ ২০২৫ প্ৰকাশৰ সময়ত ভাষণ দি উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ প্ৰাক্তন ন্যায়াধীশ মদন বি লোকুৰে সকীয়াই দিয়ে যে কাৰাগাৰৰ অৱস্থা উন্নত নোহোৱালৈকে ধৰা পৰা অপৰাধী আৰু পলাতক অপৰাধীক ভাৰতলৈ প্ৰত্যাৰ্পণ কৰাটো কঠিন হৈ থাকিব । প্ৰত্যাৰ্পণৰ যুদ্ধত যুঁজি থকা অপৰাধী আৰু অৰ্থনৈতিক অপৰাধীয়ে দিয়া অজুহাতসমূহৰ ভিতৰত ভাৰতৰ কাৰাগাৰৰ অৱস্থাও আছে ।

বিগত দশকত কাৰাগাৰ আৰু কয়দীৰ বাজেট আবণ্টন ক্ৰমে ১৫৬% আৰু ১৯২% বৃদ্ধি পোৱাৰ তথ্য প্ৰকাশ কৰিছে আইজেআৰ ২০২৫ত । এজন কয়দীৰ প্ৰতিদিনৰ ব্যয় ৬২ টকাৰ পৰা ১২১ টকালৈ বৃদ্ধি পাইছে, যিটো ৯৬% বৃদ্ধি ।

তথাপিও দেশৰ কাৰাগাৰৰ অৱস্থাক “অন্ধকাৰময়” বুলি অভিহিত কৰি উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ প্ৰাক্তন ন্যায়াধীশ সঞ্জয় কিষাণ কৌলে প্ৰতিবেদনৰ প্ৰস্তাৱনাত লিখিছে যে বাজেট আবণ্টন বৃদ্ধি পোৱাৰ পিছতো ধনৰ ব্যৱহাৰ অনুকূল হৈয়েই আছে ।

প্ৰতিবেদনত ভাৰতৰ ১৩৮২খন কাৰাগাৰত অমানৱীয় জীৱন-যাপনৰ পৰিস্থিতিৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিবলৈ ন্যায়াধীশ আমিতা ৰয় কমিটীৰ ২০২৩ চনৰ কাৰাগাৰ সংস্কাৰৰ প্ৰতিবেদনৰ উদ্ধৃতি দিয়া হৈছে । এই প্ৰতিবেদন অনুসৰি মাত্ৰ ৬৮% কয়দীৰহে পৰ্যাপ্ত শুবলৈ ঠাই আছে আৰু বাজেট বৃদ্ধি পালেও মানৱ সম্পদ আৰু আন্তঃগাঁথনি উন্নয়ন হোৱা নাই ।

আনকি ২০১৬ চনত বহু ভাৰতীয় ৰাজ্যই আধুনিক কাৰাগাৰৰ হাতপুথি গ্ৰহণ কৰাৰ সময়তো প্ৰতিবেদনখনে ভাৰতীয় কাৰাগাৰসমূহৰ জীৱন-যাপনৰ অৱস্থাক “দুখজনক” বুলি অভিহিত কৰিছে ।

তিহাৰ জেলৰ দুখন কাৰাগাৰত ৪০০% অতিমাত্ৰা ভিৰ

কাৰাগাৰৰ তথ্য ২০২২ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহলৈকে লোৱা হৈছে আৰু ইয়াৰ মতে যোৱা দশকত কাৰাগাৰত অতিমাত্ৰা ভিৰৰ পৰিমাণ প্ৰায় ৫০% লৈ বৃদ্ধি পাইছে । প্ৰতিবেদনত দেখা গৈছে যে এক ডজন কাৰাগাৰে প্ৰয়োজনতকৈ চাৰিগুণ অধিক ক্ষমতাৰে কাম কৰি আছে আৰু কাৰাগাৰত অতিমাত্ৰা ভিৰৰ ৰাষ্ট্ৰীয় গড় ১৩১% ।

ভাৰতীয় কাৰাগাৰসমূহত “দীৰ্ঘদিনীয়া অতিমাত্ৰা ভিৰ”ৰ স্থান নিৰ্ণয় কৰি আইজেআৰ ২০২৫-এ ৩৪খন কাৰাগাৰৰ তালিকাভুক্ত কৰিছে য’ত ২০২০ চনৰ পৰা ২০২২ চনৰ ভিতৰত কয়দীৰ ভিৰৰ হাৰ ২৫০%ৰ ওপৰত আছিল ।

উত্তৰ প্ৰদেশৰ কাৰাগাৰসমূহ এই ক্ষেত্ৰত শীৰ্ষত আছে, কিয়নো উত্তৰ প্ৰদেশৰ ১৮খন কাৰাগাৰৰ ভিতৰত কেৱল মুৰাদাবাদ কাৰাগাৰতে ৪৯৭% লোকৰ হাৰ ৰেকৰ্ড কৰা হৈছে । একে সময়তে সমগ্ৰ ভাৰতৰ ৮৫ খন কাৰাগাৰ ২০০% ভিৰৰ হাৰত পৰিচালিত হৈ আছে ।

দিল্লীৰ তিহাৰ জেল কমপ্লেক্সৰ ৯ খন কাৰাগাৰৰ ভিতৰত দুখন কাৰাগাৰৰ তালিকাত আছে । ভাৰত ন্যায় প্ৰতিবেদন ২০২৫ অনুসৰি তিহাৰৰ ১ নম্বৰ কেন্দ্ৰীয় কাৰাগাৰ আৰু ৪ নম্বৰ কেন্দ্ৰীয় কাৰাগাৰত ক্ৰমে ৪১১% আৰু ৪৬৭% লোকৰ হাৰেৰে চলি আছে ।

ন্যায়াধীশ লোকুৰে দিল্লীৰ তিহাৰ জেলৰ “অসুৰক্ষিত অৱস্থা”ৰ বাবে কৰ ফাঁকি আৰু ধন সৰবৰাহৰ অভিযোগত অভিযুক্ত সঞ্জয় ভাণ্ডাৰীক ভাৰতলৈ প্ৰত্যাৰ্পণ কৰাটো ব্ৰিটেইনৰ আদালতে অস্বীকাৰ কৰাৰ উদাহৰণ দাঙি ধৰে । ব্ৰিটেইনৰ আদালতে তিহাৰত দুজন কয়দীৰ হত্যাকাণ্ডৰ কথাও লক্ষ্য কৰে ।

ভাৰতীয় কাৰাগাৰত বসবাসৰ অৱস্থাই কেনেকৈ পুনৰাবৃত্তিৰ সম্ভাৱনা বৃদ্ধি কৰে, যিয়ে ন্যায় প্ৰদান ব্যৱস্থাত আৰু অধিক বোজা জাপি দিয়ে, তাৰ সংকেত আইজেআৰ ২০২৫-এ । কাৰাগাৰত অতিমাত্ৰা ভিৰ হোৱাৰ এটা মূল কাৰণ হ’ল আণ্ডাৰট্ৰাইলৰ সংখ্যা বৃদ্ধি ।

কাৰাগাৰৰ মুঠ কয়দীৰ ভিতৰত ৭৬% অনডাৰট্ৰাইয়েল কয়দী

আই জে আৰ ২০২৫ত লিপিবদ্ধ কৰা হৈছে যে ২০১২ চনৰ পৰা ২০২২ চনলৈ ভাৰতীয় কাৰাগাৰসমূহৰ উপলব্ধ ক্ষমতা ২৭% বৃদ্ধি পাইছে, কিন্তু মুঠ কয়দীৰ অংশ ৪৮% বৃদ্ধি পাইছে । একে সময়তে জেলত আণ্ডাৰট্ৰাইল কয়দীৰ সংখ্যা ৬৬%ৰ পৰা ৭৬%লৈ বৃদ্ধি পায় ।

ছখন ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলত ৫০%তকৈ অধিক কয়দীৰ গোচৰ তিনি বছৰতকৈ অধিক সময় বিচাৰাধীন হৈ আছে, আৰু ১৬খন ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলত যোৱা দুবছৰত অধীনস্থ আদালতত ৫ বছৰতকৈ অধিক সময় বিচাৰাধীন গোচৰ বৃদ্ধি পাইছে ।

ৰাজধানী দিল্লীতে কাৰাগাৰৰ জনসংখ্যাৰ ৯১% অনডাৰট্ৰাইল । বিহাৰৰ বিচাৰ আৰু জিলা আদালতত ৭১% গোচৰ ৩ বছৰতকৈ অধিক সময় বিচাৰাধীন হৈ আছে, তাৰ পিছতে পশ্চিম বংগ আৰু ওড়িশাত বৃহৎ আৰু মজলীয়া ৰাজ্যৰ শ্ৰেণীত পঞ্জাৱ, ছত্তীশগড়, উত্তৰাখণ্ড আৰু হাৰিয়ানাত সৰ্বনিম্ন গোচৰ আছে ।

সঠিক আইনী সাহায্যই অনডাৰট্ৰাইলত সহায় কৰিব পাৰে, জেল উন্নত কৰিব লাগে

আইজেআৰ ২০২২ৰ পিছত আইনী সাহায্যৰ পৰিমাপত হাৰিয়ানাই সৰ্বাধিক উন্নতি সাধন কৰাৰ বাবে হাৰিয়ানাৰ প্ৰচেষ্টা স্পষ্ট হৈ পৰিছে । ভাৰতত আইনী সাহায্যৰ মৰ্যাদাই কাৰাগাৰসমূহত বিচাৰৰ অভাৱত অতিমাত্ৰা ভিৰ হোৱাৰ অন্যতম প্ৰধান কাৰণ । ২০১৯ চনৰ পৰা পেৰালিগেল স্বেচ্ছাসেৱকৰ সংখ্যা ৩৮% হ্ৰাস পাইছে ।

প্ৰতিবেদন অনুসৰি, আনকি আইনী সাহায্য প্ৰতিৰক্ষা অধিবক্তা (এল এ ডি চি) ব্যৱস্থা, জেল ক্লিনিক, আৰু লোক আদালতৰ দৰে নিৰ্দিষ্ট ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে আইনী সাহায্যৰ সমৰ্থনৰ ওপৰত গুৰুত্ব বৃদ্ধি পোৱাৰ লগে লগে, “বহল, সম্প্ৰদায়ভিত্তিক হস্তক্ষেপৰ বাবে সম্পদৰ যথেষ্ট সংকুচিত হৈছে” ।

সৰ্বোচ্চ ন্যায়ালয়ৰ প্ৰাক্তন ন্যায়াধীশ কৌলে তেওঁৰ ভাষণত কয়, “আইনী সাহায্য অকাৰ্যকৰী হ’লে কাৰাগাৰসমূহে পুনৰ্বাসন কৰিব নোৱাৰে” । দোষী সাব্যস্ত হোৱা কয়দীৰ বিৰুদ্ধে বৃহৎ সংখ্যক আণ্ডাৰট্ৰাইলক উপলব্ধ আইনী সাহায্যৰ অভাৱৰ প্ৰতিফলন বুলি তেওঁ কয় ।

নিম্ন ন্যায়পালিকাৰ খালী পদ অধিক সংখ্যক আণ্ডাৰট্ৰাইলৰ আন এটা কাৰণ । ১৯৮৭ চনৰ আইন আয়োগৰ পৰামৰ্শ অনুসৰি প্ৰতি মিলিয়ন জনসংখ্যাত ন্যায়াধীশৰ অনুপাত ৫০ জন হ’ব লাগে । ১.৪ বিলিয়ন লোকৰ বাবে ভাৰতত মাত্ৰ ২১,২৮৫ জন ন্যায়াধীশ আছে । অৰ্থাৎ প্ৰতি নিযুত জনসংখ্যাত প্ৰায় ১৫ জন ন্যায়াধীশ । এই কথাই উদঙাই দিয়ে যে কিয় আণ্ডাৰট্ৰাইল বন্দীৰ সংখ্যা সদায় বৃদ্ধি পাইছে ।

ইণ্ডিয়া জাষ্টিচ ৰিপ’ৰ্টত এই শূন্যতা আঙুলিয়াই দিয়াতেই থমকি ৰোৱা নাই । ইয়াত ভাৰতীয় কাৰাগাৰসমূহৰ অৱস্থা উন্নত কৰাৰ বাবে ১১টা পৰামৰ্শ দিয়া হৈছে ।

খালী পদ পূৰণ কৰা, উপ-ব্যৱস্থাসমূহৰ মাজত বৈচিত্ৰ্য বৃদ্ধি কৰা, মধ্যস্থতাক প্ৰসাৰ কৰা আৰু ন্যায় প্ৰদান ব্যৱস্থাক এক অপৰিহাৰ্য সেৱা হিচাপে নিৰ্ধাৰণ কৰা আদি বিচাৰৰ অধীনত থকা কয়দীৰ সংখ্যা হ্ৰাস কৰা আৰু দ্ৰুত তথা কাৰ্যক্ষম ন্যায় প্ৰদান নিশ্চিত কৰাৰ বাবে ইয়াৰ পৰামৰ্শসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম । কেৱল বিচাৰৰ অধীনত থকা কয়দীসকলেই মুক্ত হ’ব বিচৰা নাই, আনকি ভাৰতৰ জেলসমূহেও অতিমাত্ৰা ভিৰৰ পৰা মুক্ত হ’ব বিচাৰে । ইণ্ডিয়া জাষ্টিচ ৰিপ’ৰ্টৰ উদ্ধৃতিৰে ইণ্ডিয়া টুডেই প্ৰকাশ কৰিছে এই প্ৰতিবেদন ।